Μια από τις πιο σκοτεινές σελίδες της σύγχρονης ιστορίας του Ελληνισμού της Κωνσταντινούπολης, τα Σεπτεμβριανά του 1955, αναβιώνει μέσα από τη συγκλονιστική μαρτυρία του νομικού και συγγραφέα Λεωνίδα Κουμάκη, σε αποκλειστική συνέντευξη που παρουσιάζει η ΧΑΚ Productions.

Η νύχτα της καταστροφής

Ο Κουμάκης περιγράφει τη μοιραία νύχτα της 6ης Σεπτεμβρίου 1955, όταν το οργανωμένο μανιασμένο πλήθος σάρωσε τις ελληνικές συνοικίες της Πόλης. Καταστήματα, σπίτια και περιουσίες λεηλατήθηκαν και παραδόθηκαν στις φλόγες, ενώ ο ελληνικός πληθυσμός βρέθηκε στο στόχαστρο της βίας και της τρομοκρατίας.

Οικογένειες στο έλεος του όχλου

Μιλώντας για τη δική του οικογένεια, ο Κουμάκης αφηγείται πώς κατόρθωσαν να γλιτώσουν από τις επιθέσεις, τονίζοντας πως κάθε Έλληνας της Κωνσταντινούπολης εκείνη τη νύχτα ένιωσε την ύπαρξή του να απειλείται. Το σύνθημα που δονούσε την ατμόσφαιρα, «Bügün malınız, yarın kafanız» («Σήμερα η περιουσία σας, αύριο το κεφάλι σας»), αποτύπωνε τον εφιαλτικό χαρακτήρα της βίας.

Τα τραύματα στον Ελληνισμό

Τα Σεπτεμβριανά, όπως επισημαίνει, δεν αποτέλεσαν μια «στιγμιαία έκρηξη», αλλά ένα οργανωμένο πογκρόμ που άφησε ανεξίτηλα τραύματα στον Ελληνισμό της Πόλης. Η απώλεια περιουσιών, η ανασφάλεια και η μαζική φυγή αποτέλεσαν τομή στην ιστορική παρουσία της ελληνικής κοινότητας.

Ο ρόλος των ξένων μυστικών υπηρεσιών

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η αναφορά του Κουμάκη στον Ίαν Φλέμινγκ, τότε πράκτορα της Mi5 και μετέπειτα διάσημο συγγραφέα των βιβλίων του Τζέιμς Μποντ. Ο Κουμάκης τονίζει ότι η ανάμειξη ξένων υπηρεσιών στα γεγονότα αποκαλύπτει τον βαθμό στον οποίο τα Σεπτεμβριανά υπήρξαν προϊόν διεθνούς σχεδιασμού, με στόχο τον εκφοβισμό και την εξόντωση του ελληνικού στοιχείου.

Η Τουρκία και η συνέχεια

Σύμφωνα με τον ίδιο, η πολιτική ανθελληνισμού που σφράγισε τα γεγονότα του 1955 αποτελεί μέρος μιας διαχρονικής στρατηγικής που η Τουρκία ακολουθεί από το 1923 μέχρι σήμερα, χωρίς ουσιαστική αλλαγή.

Η παραγωγή

Το βίντεο αποτελεί παραγωγή της ΧΑΚ Productions, σε σκηνοθεσία και δημοσιογραφική επιμέλεια του Χρήστου Κωνσταντινίδη. Μέσα από μαρτυρίες και ιστορικά στοιχεία, ανασυνθέτει μια νύχτα που παραμένει πληγή ανοιχτή στη συλλογική μνήμη του Ελληνισμού.

Δείτε το βίντεο:

Το ιστορικό  

Το πογκρόμ που σφράγισε τον Ελληνισμό της Κωνσταντινούπολης

Η απαρχή μιας τραγωδίας

Με τον όρο «Σεπτεμβριανά» περιγράφεται το οργανωμένο πογκρόμ που εξαπέλυσε ο τουρκικός όχλος, υπό την καθοδήγηση της κυβέρνησης του Αντνάν Μεντερές, εναντίον της πολυπληθούς και ευημερούσας ελληνικής κοινότητας της Κωνσταντινούπολης στις 6 και 7 Σεπτεμβρίου 1955. Το αποτέλεσμα υπήρξε καταστροφικό: οι περίπου 100.000 Έλληνες που ζούσαν τότε στην Πόλη συρρικνώθηκαν σταδιακά και σήμερα δεν ξεπερνούν τους 2.000.

Το πολιτικό και κοινωνικό υπόβαθρο

Το 1955 η Τουρκία βρισκόταν υπό την εξουσία του Μεντερές και του Δημοκρατικού Κόμματος. Ο Μεντερές, που συχνά αποκαλείται «πρώιμος Ερντογάν», επένδυε στο θρησκευτικό συναίσθημα, προκαλώντας έντονο εκνευρισμό στο κεμαλικό κατεστημένο, ενώ επί πρωθυπουργίας του χτίστηκαν χιλιάδες τζαμιά.

Η οικονομία της χώρας βρισκόταν σε δυσχερή θέση, ενώ το ζήτημα της Κύπρου και οι διεκδικήσεις των Ελληνοκυπρίων για ένωση με την Ελλάδα αποτέλεσαν την ιδανική αφορμή για να στραφεί η τουρκική κοινή γνώμη κατά της ακμαίας ελληνικής μειονότητας. Ήδη από τις 28 Αυγούστου 1955, ο Μεντερές ισχυριζόταν δημοσίως ότι οι Ελληνοκύπριοι ετοίμαζαν σφαγές Τουρκοκυπρίων.

Η σπίθα: το «χτύπημα» στο σπίτι του Μουσταφά Κεμάλ

Η αφορμή δόθηκε στις 6 Σεπτεμβρίου 1955 με την έκρηξη ενός αυτοσχέδιου μηχανισμού στο Τουρκικό Προξενείο Θεσσαλονίκης, που στεγαζόταν στο σπίτι όπου φερόταν να γεννήθηκε ο ιδρυτής της Τουρκικής Δημοκρατίας, Μουσταφά Κεμάλ.  Συνελήφθη ο Οκτάι Εγκίν, μουσουλμάνος σπουδαστής από την Κομοτηνή. Αργότερα αναδείχθηκε σε «ήρωα» στην Τουρκία, φτάνοντας να διοριστεί κυβερνήτης επαρχίας, ενώ σε συνέντευξη του στην Ελευθεροτυπία αρνήθηκε κάθε εμπλοκή.

Αν και η έκρηξη προκάλεσε ελάχιστες ζημιές, οι τουρκικές εφημερίδες, κατόπιν κυβερνητικών οδηγιών, διόγκωσαν και διαστρέβλωσαν το γεγονός. Η Ισταμπούλ Εξπρές κυκλοφόρησε με πρωτοσέλιδο «Έλληνες τρομοκράτες κατέστρεψαν το πατρικό σπίτι του Ατατούρκ», συνοδεύοντάς το με παραποιημένες φωτογραφίες.

Το ξέσπασμα του πογκρόμ

Το ίδιο απόγευμα, χιλιάδες διαδηλωτές συγκεντρώθηκαν στην πλατεία Ταξίμ. Από τις 5 μ.μ., το μαινόμενο πλήθος των περίπου 50.000 ατόμων στράφηκε κατά των ελληνικών περιουσιών στη συνοικία Πέραν. Οι λεηλασίες συνεχίστηκαν μέχρι τις πρωινές ώρες της 7ης Σεπτεμβρίου, όταν ο στρατός αναγκάστηκε να επέμβει.

Οι αρχές παρέμειναν απαθείς ή διευκόλυναν τους πλιατσικολόγους. Ο μηχανισμός του Δημοκρατικού Κόμματος, μέσω των συνδικάτων, οργάνωσε την επίθεση: διαδηλωτές μεταφέρθηκαν από τη Δυτική Μικρά Ασία δωρεάν (με υποσχέσεις αμοιβής που δεν τηρήθηκαν), ενώ 4.000 ταξί και φορτηγά του Δήμου Κωνσταντινούπολης μετέφεραν εργαλεία καταστροφής – από τσεκούρια και λοστούς, μέχρι μπιτόνια βενζίνης.

Τα συνθήματα του όχλου ήταν αποκαλυπτικά:

«Θάνατος στους γκιαούρηδες»

«Σπάστε, γκρεμίστε, είναι γκιαούρης»

«Σφάξτε τους Έλληνες προδότες»

«Κάτω η Ευρώπη»

«Εμπρός να βαδίσουμε κατά της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης»

Η μανία δεν περιορίστηκε μόνο σε ελληνικά καταστήματα· βανδαλίστηκαν επίσης αρμενικές και εβραϊκές επιχειρήσεις.

Βία και βεβήλωση

Η αγριότητα ξεπέρασε κάθε όριο: άνδρες και γυναίκες βιάστηκαν, ιερείς εξαναγκάστηκαν σε περιτομή, με ένα αρμένιο παπά να χάνει τη ζωή του. 16 Έλληνες δολοφονήθηκαν και 32 τραυματίστηκαν.

Τα επεισόδια επεκτάθηκαν και στη Σμύρνη, όπου πυρπολήθηκε το ελληνικό περίπτερο στη Διεθνή Έκθεση, καταστράφηκε ο ναός της Αγίας Φωτεινής και λεηλατήθηκαν σπίτια Ελλήνων στρατιωτικών του ΝΑΤΟ.

Οι απώλειες σε αριθμούς

Το πογκρόμ άφησε πίσω του:

16 Έλληνες και 1 Αρμένιο νεκρούς

32 τραυματίες

12 Ελληνίδες βιασμένες, μαζί με αδιευκρίνιστο αριθμό ανδρών

Καταστροφή:

4.348 καταστημάτων

110 ξενοδοχείων

27 φαρμακείων

23 σχολείων

21 εργοστασίων

73 εκκλησιών

περίπου 1.000 κατοικιών

Το κόστος των ζημιών εκτιμήθηκε από διεθνείς οργανισμούς σε 150 εκατ. δολάρια, ενώ η Ελλάδα το υπολόγισε στα 500 εκατ. δολάρια.

Διεθνής αντίδραση και συγκάλυψη

Ο Μεντερές απέδωσε το πογκρόμ στους κομμουνιστές, ισχυρισμός που καταρρίφθηκε άμεσα από τις αναφορές ξένων πρεσβειών στην Άγκυρα. Η κυβέρνηση Παπάγου προσπάθησε να διεθνοποιήσει το ζήτημα, αλλά βρήκε τοίχο: ΗΠΑ και Βρετανία δεν είχαν καμία διάθεση να πιέσουν την Άγκυρα, πολύτιμο σύμμαχο στον Ψυχρό Πόλεμο. Οι νατοϊκοί σύμμαχοι ζήτησαν από την Αθήνα να «ξεχάσει το θέμα».

Μοναδική φωνή αντίδρασης ήταν το Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών, που ζήτησε εξηγήσεις για την καταστροφή του 90% των ορθόδοξων ναών. Χρόνια αργότερα, τον Αύγουστο του 1995, η αμερικανική Γερουσία κάλεσε τον πρόεδρο Μπιλ Κλίντον να ανακηρύξει την 6η Σεπτεμβρίου Ημέρα Μνήμης για τα Θύματα του Πογκρόμ.

Αποζημιώσεις και δίκες

Το τουρκικό κράτος υποσχέθηκε αποζημιώσεις μέσω του προέδρου Τζελάλ Μπαγιάρ, όμως οι Έλληνες δεν έλαβαν ποτέ πάνω από το 20% των απαιτήσεών τους, αφού οι περιουσίες τους είχαν υποτιμηθεί.

Το 1961, στη δίκη για εσχάτη προδοσία του Μεντερές, ήρθαν στο φως πλήθος αποκαλυπτικών στοιχείων. Ο ίδιος κατέληξε στην αγχόνη.

Η ιστορική μνήμη

Η καταστροφή της ελληνικής κοινότητας της Πόλης αποτυπώθηκε και στο μνημειώδες έργο του ελληνοαμερικανού βυζαντινολόγου Σπύρου Βρυώνη «The Mechanism of Catastrophe», που αναλύει τον μηχανισμό του πογκρόμ και την εξαφάνιση του Ελληνισμού από την Κωνσταντινούπολη.

Τα Σεπτεμβριανά δεν υπήρξαν μια «στιγμιαία έκρηξη», αλλά ένας οργανωμένος μηχανισμός εκφοβισμού και ξεριζωμού. Ένα έγκλημα που άλλαξε για πάντα τον χάρτη του Ελληνισμού της Ανατολής, αφήνοντας μια βαθιά πληγή που παραμένει ανοιχτή στη συλλογική μνήμη.